Circulaire economie? Vergeet arbeid niet!

Een circulaire economie is gebaseerd op materiële kringlopen waarin er geen afval meer is omdat materialen hun waarde behouden. Opmerkelijk genoeg, speelt arbeid geen rol in de definities van een circulaire economie (zie Kirchherr, Reike & Hekkert, 2017), maakt het geen deel uit van circulaire concepten en is het geen thema in het debat over de transitie naar een circulaire economie.

Dat is opmerkelijk omdat arbeidsmarktcijfers laten zien dat uitputting, verspilling en ‘afval’ – begrippen die veel voorkomen in discussies over een circulaire economie – ook van toepassing zijn op arbeid. Afval klinkt in dit verband misschien nogal cru, maar kan gezien worden als ‘aan de kant zetten’, ‘laten staan’ of ‘uitval’. Om twee voorbeelden te noemen: van de Nederlandse werknemers, blijkt 15% (dat zijn ruim 1,2 miljoen mensen) jaarlijks burn-outklachten te hebben en is 40% van mening dat kennis en vaardigheden niet aansluiten op het huidige werk [TNO-CBS,2018].

Verspilling en uitputting van arbeid

Bovengenoemde voorbeelden laten zien dat arbeid onvoldoende duurzaam wordt ingezet en dat verspilling plaatsvindt door uitsluiting. Ook een mismatch tussen talent en werkzaamheden draagt bij aan verspilling op de arbeidsmarkt. Evenals het geen rekening houden met overlappende competenties van verschillende beroepen (Deloitte, 2019), waardoor een overstap naar een ander beroep wordt verhinderd. Verspilling komt ten slotte voor als door uitstroom van werknemers de kennis uit de organisatie verdwijnt. In figuur 1 zijn de verschillende vormen van verspilling en uitputting in beeld gebracht.

Figuur 1 Verspilling en uitputting van arbeid

Arbeid integreren in het circulaire gedachtegoed

Om de Nederlandse economie (meer) circulair te maken zal dus ook moeten worden gekeken naar de wijze waarop arbeidskrachten wordt geworven, ingezet en de wijze waarop ze uitstromen. Hoe zorgen we ervoor dat arbeidsstromen naast de materiaalstromen worden meegenomen in het circulaire denken? Het circulaire concept van Ellen McArthur biedt de mogelijkheid om arbeid te integreren in het circulaire denken. HR-managers vormen hierbij een onmisbare schakel.

Circulaire waardebronnen en circulaire arbeidswaardecreatie

De vier bronnen voor waardebehoud van Ellen McArthur (Ellen McArthur Foundation, 2013), in de vorm van vier cycli, geven inzicht in de wijze waarop materialen en producten hun waarde kunnen behouden en opnieuw kunnen worden ingezet. Deze cycli kunnen ook worden vertaald als bronnen voor circulaire arbeidswaardecreatie. Door het versterken van deze vier cycli in het personeelsbeleid wordt arbeid niet vergeten in ons streven naar een volledig circulaire economie in 2050. De vier cycli zijn:

  1. De kracht van de korte cyclus: ontwerp een product zodanig dat er weinig handelingen noodzakelijk zijn om een product te kunnen hergebruiken.
    Toegepast op arbeid wil dit zeggen dat het werkvermogen van arbeidskrachten in tact blijft. Het werkvermogen is de mate waarin een werknemer fysiek of psychisch in staat is om te werken (Ilmarinen en Tuomi, 2004). Als dit werkvermogen in tact blijft, is er geen verlies van ‘human resources’ omdat er sprake is van herstel en vernieuwing van arbeid.
  1. De kracht van de lange cyclus: maak producten op een zodanige wijze dat de levensduur zo lang mogelijk wordt.
    Voor het op peil houden van het werkvermogen is ook een lange cyclus nodig. Door blijvend te investeren in het kennis-en vaardighedenniveau blijven werknemers hun waarde in de huidige baan behouden.
  1. De kracht van cascades: zoek alternatieve toepassingen van het product om te voorkomen dat materialen afval worden.
    Als een werknemer niet meer voldoet in de huidige baan of wanneer de baan wordt weggesaneerd, kan de kracht van cascades worden toegepast door nieuwe toepassingen en contexten te zoeken, binnen of buiten het bedrijf, voor de aanwezige competenties en talenten.
  2. De kracht van de pure cyclus: gebruik pure materialen zodat de materialen met behoud van kwaliteit volledig te hergebruiken zijn.
    Door gebruik te maken van de kracht van de pure cyclus, kan voorkomen worden dat bedrijfsspecifieke kennis verdwijnt of vervuilt bij vertrek van werknemers. Documentatie van kennis en investeringen in (systemen van) kennisbeheer zijn noodzakelijk. Op die manier is kennis in zuivere vorm overdraagbaar en beter geschikt om te hergebruiken.

Uitdagingen voor de HR-praktijk

In de HRM-literatuur is aandacht voor duurzaamheid op de werkvloer. Dat sluit aan bij de korte en de lange cyclus uit het circulaire concept van Ellen McArthur. Voor een circulaire arbeidsmarkt moet echter ook aansluiting worden gevonden bij de overige twee cycli, de kracht van cascades en de pure cyclus. Wat de kracht van cascades betreft moet er meer aandacht zijn voor mensen met een arbeidsbeperking of met een migratieachtergrond. Een circulaire arbeidsmarkt is een inclusieve arbeidsmarkt.

Het versterken van de kracht van cascades betekent ook meer inzetten op het formuleren van werk-naar-werkbeleid. Bijvoorbeeld door meer samenwerking met andere bedrijven of sectoren bij het organiseren van scholing. Nu is scholing veelal gericht op de huidige baan. Maar banen veranderen niet alleen, ze verdwijnen ook. Werk-naar-werkbeleid betekent ook het zichtbaar maken van overlappende competenties tussen verschillende beroepen. Dit maakt de overstap naar een ander beroep eenvoudiger. Zulke overstappen gebeuren nu nog veel te weinig (Deloitte, 2019). Volgens het SCP (2019) heeft slechts 20% van de organisaties een werk-naar-werkbeleid geformuleerd. Hierin ligt een belangrijke HR-uitdaging met het oog op verdere circulaire arbeidswaardecreatie.

Dr. Ebel Berghuis

Hogeschooldocent Algemene Economie en senior onderzoeker lectoraat Netwerken in een circulaire economie, Hogeschool Windesheim

Referenties

Deloitte, 2019, State of the State | ‘Verborgen matches’ bieden 130.000 werkzoekenden nieuw perspectief, Deloitte, april 2019
Ellen McArthur Foundation (2013), Towards the Circular Economy: Opportunities for the consumer goods sector, EMF
Ilmarinen J., K. Tuomi, (2004) Past, present and future of work ability. In Ilmarinen J, Lehtinen S, eds. Past, Present and Future of Work Ability. Finnish Institute of Occupational Health, People and Work, Research Reports 65, Helsinki, p. 1–25
Kirchherr, J, D. Reike en M. Hekkert, (2017), Conceptualizing the circular economy: An analysis of 114 definitions, Elsevier, Resources, Conservation & Recycling 127 (2017) 221–232
SCP (2019), Arbeidsmarkt in kaart Werkgevers – editie 2, Sociaal en Cultureel Planbureau Den Haag, oktober 2019
TNO-CBS (2018), Nationale enquête arbeidsomstandigheden 2017, TNO | CBS Leiden, Heerlen

Meer lezen? Klik hier voor onze andere columns, en hier voor onze nieuwe artikelen!