Door Jouke Post*

Midden in de jaren 90 van de vorige eeuw woonde ik in het Hilton in Amsterdam een lezing bij van de Amerikaanse econoom Jeremy Rifkin, over zijn boek The End of Work. Zijn retorische begaafdheid maakte zijn betoog dermate overtuigend en imponerend dat ik er geen speld tussen kreeg. Het waren de begindagen van het Internet en de informatietechnologie. Alles werd helemaal anders en de techniek zou als een soort pacman-poppetje onze arbeid gaan ‘opeten ’. De richting was overduidelijk en bovendien onontkoombaar. Maar…het liep allemaal anders en de profetie van Rifkin is allesbehalve werkelijkheid geworden. En zo hebben we nadien meerdere utopische, dan wel dystopische voorspellingen meegemaakt. Blijkbaar leent de toekomst van arbeid zich makkelijk voor speculatieve claims en sweeping statements. Een flink aantal korrels zout is én blijft dus op zijn plaats.

Lisa Herzog lijkt wél over profetische gaven te beschikken

Hoe anders is dat bij het boek ‘De toekomst van werk: van hiërarchie naar democratie’ van Lisa Herzog. Dit boek is uit héél ander hout gesneden. Hoewel zij als hoogleraar politieke filosofie ook een deels economische achtergrond heeft, is haar primaire invalshoek filosofisch en geesteswetenschappelijk. Ze geeft aan dat haar pleidooi eerder evolutionair dan revolutionair is. Maar wie goed leest, merkt dat haar betoog wel degelijk gedragen wordt door krachtige idealen en scherpzinnige argumenten.

Interessant feit is dat dit boek in Nederland is verschenen in 2024. Het betreft een vertaling uit het Duits uit 2019. In haar voorwoord bij de Nederlandse vertaling staat Herzog stil bij dit tijdsverschil met de relevante vraag of er sindsdien veel veranderd is. Begrijpelijkerwijs worden de opkomst van Artificiële Intelligentie en de coronacrisis er uitgelicht als grootste ‘gebeurtenissen’ in die vijf jaar. Wie het boek, zoals ik, in 2025 leest, komt zelfs tot de conclusie dat Lisa Herzog wel over profetische gaven lijkt te beschikken. De uiterst actuele en ontwrichtende ontwikkelingen in de internationale politiek zijn in dit boek op de achtergrond namelijk al aan de orde. En vooral haar waarschuwingen voor de groeiende politieke macht van de techmiljardairs, zoals Elon Musk, ook wel brolicharchs genoemd, hebben helemaal niets aan actualiteit ingeboet.

In het Duits is de titel van het boek Rettung der Arbeit. Ein politischer Anruf. En die activistische titel doet de inhoud in mijn ogen meer recht dan de wat vlakke Nederlandse titel. Het boek is bovenal een oproep om te werken aan een betere ‘arbeidswereld’. Dat laatste begrip gebruikt Herzog veelvuldig en is alleen al een welkome verbreding en verrijking van ons perspectief als beroepsgroep van HRM-professionals. Zij beschouwt het fenomeen arbeid in haar vele facetten en kijkt dus ruimer dan het meer strikte en beperkte perspectief van een arbeidsmarkt, de economische ruilrelatie van vraag en arbeid.

“De arbeidswereld is te belangrijk in onze samenleving om deze digitale transformatie aan haar lot over te laten, of aan de onbeteugelde vrije markt”

Liza Herzog

Het boek is opgebouwd uit 6 hoofdstukken, waarin veel fundamentele onderwerpen de revue passeren, waaronder onze houding ten aanzien van technologie, arbeidsverdeling, risico’s en aansprakelijkheid, participatie en democratisering. De primaire aanleiding voor het boek is de grootscheepse digitale transformatie die zich momenteel voltrekt. Herzog maakt zich sterk voor een actieve en kritisch-reflectieve houding, want zo schrijft zij: “de arbeidswereld is te belangrijk in onze samenleving om deze digitale transformatie aan haar lot over te laten, of aan de onbeteugelde vrije markt”. Dit is tegelijkertijd de centrale stelling van het boek: we moeten heel goed opletten en afstemmen met elkaar, omdat er cruciale zaken op het spel staan, waaronder de verdeling van arbeid, inkomen, status en niet in de laatste plaats: macht.

De grondtoon van het boek is dat we er met zijn allen bij zijn én een verantwoordelijkheid hebben om onze arbeidswereld zelf actief vorm te geven. Dat kunnen en moeten we doen in onze banen, in onze arbeidsorganisaties, in onze rollen en professies, in de systeemwereld van arbeid en zeker ook in de politieke arena. Het geloof in de vaak zo geroemde onzichtbare hand in onze economie moeten we als een dwaling van ons afwerpen. Digitale technologie grijpt diep in ons dagelijks leven en is daarmee van direct belang voor ons allen. De bal ligt uitsluitend bij óns en wíj bepalen – door onze waarden en tal van keuzes – de vormgeving én de toekomst van werk.

Herzogs zorgen om misplaatste tech-heldenstatus: terecht of niet?

In meerdere passages is te lezen dat Herzog zich flinke zorgen maakt over veel eigentijdse ontwikkelingen in onze arbeidswereld. Eén van die zorgen betreft de in haar ogen misplaatste heroïek die gekoppeld is aan de tech-ondernemers in het huidige digitale tijdperk. We vereren deze meestal mannelijke helden op verkeerde gronden en hun heldenstatus kan ons bovendien misleiden. Want één van de specifieke gevaren van de digitale technologie is het voordeel van schaalgrootte. De netwerk- en schaaleffecten die kenmerkend zijn voor veel bedrijfsmodellen in de digitale wereld zorgen ervoor dat – na een periode van intense concurrentie bij de oprichting – een dominante positie relatief eenvoudig te verdedigen is. Big-techbedrijven – zoals Facebook en Twitter – die op wereldschaal opereren, zijn heel moeilijk te beconcurreren, wat resulteert in een neiging tot monopolievorming. Dit kan leiden tot marktmacht die nauwelijks te doorbreken is en waar ingrijpen noodzakelijk is.

Zoals eerder aangegeven is deze zorg van Herzog volkomen terecht gebleken. Dat we door deze bedrijven gemanipuleerd kunnen worden en dat democratische waarden onder druk komen te staan is geen pessimisme, maar realisme, zoals we nu weten.

Een belangrijk aspect van haar betoog is de erkenning van de gedeelde aard van arbeid. In onze complexe arbeidsverdeling zijn we allemaal van elkaar afhankelijk. Herzog ziet deze afhankelijkheid als de grondslag van onze solidariteit. Ze benadrukt dat de systemen van gedeelde arbeid echter moeilijk te overzien zijn en gevoelig voor misstanden, waardoor bijvoorbeeld de rol van klokkenluiders cruciaal is. Dit zijn voor haar dan ook de échte helden van onze digitale arbeidswereld.

Prikkelend betoog dat uitnodigt tot nadenken over de toekomst van waardig werk

Het boek biedt voor de HRM-professional een prikkelend betoog, dat tot stevig nadenken stemt. Het is meer een beschouwend en essayistisch dan een praktijkgericht boek. Verwacht dus geen concrete uitwerkingen, maar wel fundamentele vragen en thema’s. Juist deze kritische distantie en reflectie is inspirerend voor HRM-professionals die zich bezighouden met organisatieontwikkeling, medezeggenschap, en het creëren van een rechtvaardige en participatieve werkomgeving. Herzogs pleidooi voor meer democratische controle binnen bedrijven en het betrekken van medewerkers bij besluitvormingsprocessen, met name bij de implementatie van nieuwe technologieën, biedt waardevolle perspectieven op hoe organisaties in de toekomst vormgegeven kunnen worden. Ook de ethische aspecten van de digitale transformatie en arbeidsdeling komen aan de orde, zoals verantwoordelijkheid, aansprakelijkheid en rechtvaardigheid. HRM-professionals spelen een sleutelrol in het bevorderen van het welzijn van medewerkers en het waarborgen van een rechtvaardige behandeling. De inzichten uit het boek kunnen helpen om een breder perspectief te ontwikkelen op wat ‘goed werk’ inhoudt, dat verder gaat dan puur economische motieven.

Kortom, ‘De toekomst van werk’ van Lisa Herzog zwengelt een uiterst actuele en broodnodige discussie aan over de fundamentele waarden die onze toekomstige arbeidswereld zullen vormgeven. Hoewel sommige van haar concrete oplossingen wellicht verder uitgewerkt hadden kunnen worden, biedt haar betoog een waardevol begrippenkader om na te denken over de toekomst van iets dat méér is dan alleen een noodzaak: waardig werk.

Wie liever (eerst) luistert kan overigens ook prima terecht bij de ISVW waarin Lisa Herzog wordt geïnterviewd over haar boek:

Bibliografische gegevens

Auteur: Lisa Herzog
Uitgeverij: ISVW uitgevers
ISBN: 9789083382913

*Jouke Post is als onderzoeker verbonden aan het lectoraat Employability Transition en aan James, een loopbaanbureau verbonden aan de vakbond CNV.